Słownik pojęć

afazja - zaburzenie mowy wynikające z uszkodzenia mózgu, które wpływa na zdolność do rozumienia i/lub produkcji języka. Może obejmować trudności w mówieniu, rozumieniu, czytaniu oraz pisaniu. Jest to często skutek udaru mózgu, urazu głowy, guza mózgu lub innych schorzeń neurologicznych.

afazja aferentna ruchowa (kinestetyczna) – podtyp afazji ruchowej, w której główną trudnością jest precyzyjne wykonywanie ruchów artykulacyjnych ze względu na zaburzenia kinestetyczne (czucie ruchu). Mowa jest zniekształcona przez błędy artykulacyjne. Ten typ afazji jest wynikiem uszkodzenia górnej części tylnej okolicy lewego płata ciemieniowego mózgu, blisko kory somatosensorycznej i wpływa na zdolność do precyzyjnej artykulacji dźwięków mowy z powodu trudności z czuciowym sprzężeniem zwrotnym.

afazja amnestyczna (anomiczna) - zaburzenie mowy, w którym największą trudnością jest znalezienie właściwych słów (anomia), mimo że płynność mowy, gramatyka i rozumienie pozostają w dużej mierze nienaruszone. Osoby z tą afazją często używają opisów zamiast brakujących słów.

afazja eferentna ruchowa (kinetyczna) – podtyp afazji ruchowej, w której główną trudnością jest inicjowanie i sekwencjonowanie ruchów artykulacyjnych, co prowadzi do niepłynnej, przerywanej mowy. Ten typ afazji jest związany z uszkodzeniem dolnej części tylnej okolicy lewego płata czołowego mózgu, w obszarze Broki.

afazja czuciowa (sensoryczna, Wernickego) - zaburzenie mowy wynikające z uszkodzenia okolicy Wernickego w lewym płacie skroniowym mózgu. Charakteryzuje się trudnościami w rozumieniu mowy oraz tworzeniem płynnych, ale często niezrozumiałych i zdezorganizowanych wypowiedzi, które zawierają neologizmy i parafazje (błędy w doborze słów).

afazja globalna (totalna, całkowita) - najcięższa forma afazji, wynikająca z rozległych uszkodzeń w lewym płacie czołowym, skroniowym i ciemieniowym. Charakteryzuje się poważnymi trudnościami zarówno w rozumieniu, jak i produkcji mowy, co prowadzi do niemal całkowitej utraty zdolności komunikacyjnych.

afazja mieszana - kombinacja cech zarówno afazji ruchowej (Broki), jak i czuciowej (Wernickego). Charakteryzuje się poważnymi trudnościami zarówno w produkcji, jak i rozumieniu mowy, ale nie jest tak ciężka jak afazja globalna.

afazja podkorowa - rodzaj afazji, który wynika z uszkodzenia struktur podkorowych mózgu, takich jak wzgórze, jądro ogoniaste, gałka blada lub torebka wewnętrzna. Te struktury nie są bezpośrednio odpowiedzialne za przetwarzanie języka, ale odgrywają istotną rolę w integracji i przekazywaniu informacji między korowymi ośrodkami językowymi a innymi obszarami mózgu.  Objawy mogą być różnorodne, często przypominając cechy afazji czuciowej lub ruchowej, ale zazwyczaj są mniej nasilone.

afazja rozwojowa - zaburzenie nabywania języka u dzieci, które nie wynika z uszkodzenia mózgu, ale z trudności w przyswajaniu języka od wczesnych lat życia. Objawia się opóźnieniem w rozwoju mowy i języka, z problemami w produkcji, rozumieniu i używaniu mowy.

afazja ruchowa (motoryczna, Broki) - zaburzenie mowy spowodowane uszkodzeniem okolicy Broki w lewym płacie czołowym. Objawia się trudnościami w produkcji mowy, z powolną, wysiłkową artykulacją i uproszczoną strukturą gramatyczną, mimo że rozumienie mowy pozostaje stosunkowo zachowane.

afazja transkorowa - rodzaj zaburzenia mowy, które wynika z uszkodzenia obszarów mózgu położonych wokół, ale nie obejmujących bezpośrednio, głównych ośrodków mowy, takich jak obszar Broki lub obszar Wernickego. Wyróżnia się dwa główne typy afazji transkorowej:

afazja transkorowa ruchowa - charakteryzuje się trudnościami w spontanicznej produkcji mowy oraz trudnościami w powtarzaniu słów i zdań, mimo że rozumienie mowy może być stosunkowo nienaruszone. Osoby z tym typem afazji mogą powtarzać to, co słyszą (echolalia), ale mają problemy z inicjowaniem mowy.

afazja transkorowa czuciowa - osoby z tym typem afazji mają problemy z rozumieniem mowy i mogą produkować mową, która jest płynna, ale często nielogiczna lub niezwiązana z kontekstem (mowa bezładna). Powtarzanie słów i zdań pozostaje jednak nienaruszone.

afazja przewodzenia - zaburzenie mowy związane z uszkodzeniem pęczka łukowatego, który łączy okolicę Broki i Wernickego. Charakteryzuje się płynną mową i dobrym rozumieniem, ale z poważnymi trudnościami w powtarzaniu słów i zdań oraz licznymi parafazjami fonemicznymi (błędy w wymowie dźwięków). Osoby z afazją przewodzenia często wiedzą, co chcą powiedzieć, ale mają trudności z dokładnym powtórzeniem słów, które usłyszały, co prowadzi do częstych parafazji (przejęzyczeń).

afonia - całkowita utrata głosu, najczęściej spowodowana problemami z krtanią lub strunami głosowymi.

agnozja - zaburzenie neurologiczne, w którym osoba traci zdolność rozpoznawania lub identyfikowania obiektów, osób, dźwięków, kształtów lub zapachów, mimo że zmysły, przez które te informacje są odbierane, działają prawidłowo. Agnozja wynika z uszkodzenia określonych obszarów mózgu, najczęściej w wyniku udaru, urazu głowy, infekcji lub innych schorzeń neurologicznych.

agrafia - zaburzenie neurologiczne, które polega na utracie zdolności pisania, mimo że funkcje motoryczne oraz intelektualne pozostają w dużej mierze nienaruszone. Może być wynikiem uszkodzenia mózgu, szczególnie w obszarach odpowiedzialnych za koordynację ruchów potrzebnych do pisania lub przetwarzanie języka, takich jak płat czołowy lub ciemieniowy. Agrafia często występuje w połączeniu z innymi zaburzeniami językowymi, takimi jak afazja.

agramatyzmy - zaburzenia mowy polegające na nieprawidłowym stosowaniu zasad gramatyki języka. Osoby z agramatyzmami mogą mieć trudności z budowaniem poprawnych gramatycznie zdań, co obejmuje problemy z odmianą wyrazów, używaniem odpowiednich form czasowników, rzeczowników, przymiotników, a także stosowaniem prawidłowego szyku zdania. Agramatyzmy często występują w wyniku uszkodzeń mózgu, takich jak afazja Broki.

akalkulia - zaburzenie neurologiczne charakteryzujące się utratą zdolności do wykonywania operacji arytmetycznych, takich jak dodawanie, odejmowanie, mnożenie i dzielenie. Może być wynikiem uszkodzenia określonych obszarów mózgu, najczęściej płata ciemieniowego, które są odpowiedzialne za przetwarzanie liczb i operacji matematycznych. Akalkulia może występować samodzielnie lub w towarzystwie innych zaburzeń poznawczych, takich jak afazja czy agrafia.

alalia - zaburzenie mowy charakteryzujące się brakiem lub poważnym opóźnieniem w rozwoju mowy u dzieci, mimo prawidłowego słuchu i inteligencji. Dzieci z alalią mają trudności z nabywaniem umiejętności mówienia, co może obejmować zarówno problemy z rozumieniem mowy, jak i z jej produkcją. Przyczyny alalii mogą być różnorodne, obejmując uszkodzenia mózgu, nieprawidłowy rozwój neurologiczny, czy czynniki genetyczne.

aleksja - zaburzenie neurologiczne, polegające na utracie zdolności czytania, które wynika z uszkodzenia mózgu. Mimo że osoba może nadal pisać i rozumieć język mówiony, nie jest w stanie rozpoznawać słów ani liter podczas czytania. Aleksja najczęściej jest wynikiem uszkodzenia obszarów mózgu odpowiedzialnych za przetwarzanie wizualne i językowe, takich jak kora potyliczna lub połączenia między korą potyliczną a płatem skroniowym lub ciemieniowym.

anartria - całkowita utrata zdolności artykulacji mowy spowodowana ciężkim uszkodzeniem mięśni kontrolujących mowę lub ich nerwowego zaopatrzenia. Osoby z anartrią są niezdolne do wytwarzania zrozumiałych dźwięków mowy, choć ich zdolności poznawcze, w tym umiejętność pisania i rozumienia mowy, mogą pozostać nienaruszone.

anomia - zaburzenie neurologiczne, które charakteryzuje się trudnościami w przypominaniu sobie nazw przedmiotów, osób, miejsc czy pojęć. Osoby z anomią mogą wiedzieć, czego chcą powiedzieć, ale nie są w stanie znaleźć odpowiedniego słowa. To zaburzenie często występuje jako objaw afazji i może być wynikiem uszkodzenia różnych obszarów mózgu, szczególnie tych związanych z językiem, takich jak płat skroniowy.

aprozodia - zburzenie prozodii, czyli intonacji, rytmu i melodii mowy, wynikające z uszkodzeń neurologicznych, często prowadzące do monotonii mowy, braku akcentowania emocji i trudności w rozumieniu wyrażeń emocjonalnych w mowie innych osób.

apraksja - zaburzenie neurologiczne, które charakteryzuje się utratą zdolności do wykonywania celowych ruchów i gestów, mimo że funkcje motoryczne, siła mięśni oraz zrozumienie zadania pozostają nienaruszone. Osoby z apraksją mają trudności z planowaniem i koordynacją sekwencji ruchów, które są niezbędne do wykonania określonej czynności. Apraksja często wynika z uszkodzenia obszarów mózgu odpowiedzialnych za planowanie i kontrolę ruchu, takich jak kora czołowa lub okolice ciemieniowe.

apraksja mowy (znana również jako apraksja werbalna lub apraksja artykulacyjna) - zaburzenie neurologiczne charakteryzujące się trudnościami w planowaniu i koordynowaniu ruchów niezbędnych do produkcji mowy. Mimo że mięśnie odpowiedzialne za mówienie (wargi, język, podniebienie) są sprawne, osoba z apraksją mowy ma problemy z sekwencjonowaniem i realizacją ruchów artykulacyjnych, co prowadzi do nieprawidłowej wymowy dźwięków, sylab lub słów.

ataksja - zaburzenie koordynacji ruchowej wynikające z uszkodzenia móżdżku lub jego połączeń, charakteryzujące się niestabilnością chodu, trudnościami z utrzymaniem równowagi oraz precyzją ruchów.

autyzm - zaburzenie neurorozwojowe charakteryzujące się trudnościami w komunikacji społecznej, ograniczonymi i powtarzalnymi wzorcami zachowań, zainteresowań i aktywności. Objawy autyzmu mogą obejmować trudności w nawiązywaniu relacji społecznych, brak reakcji na imię, unikanie kontaktu wzrokowego, specyficzne zainteresowania oraz rutynowe zachowania. Autyzm jest spektrum zaburzeń, co oznacza, że objawy i ich nasilenie mogą być bardzo zróżnicowane w poszczególnych przypadkach. Diagnoza i wsparcie mogą obejmować terapię behawioralną, logopedyczną, zajęciową oraz wsparcie edukacyjne.

choroba neurodegeneracyjna - grupa schorzeń charakteryzujących się postępującym uszkodzeniem i śmiercią komórek nerwowych (neuronów) w mózgu i rdzeniu kręgowym. Choroby te prowadzą do stopniowego pogarszania się funkcji neurologicznych, takich jak ruch, pamięć, myślenie, mowa i inne funkcje poznawcze. Przykładami chorób neurodegeneracyjnych są choroba Alzheimera, choroba Parkinsona, stwardnienie zanikowe boczne (ALS) i choroba Huntingtona.

demencja - ogólny termin opisujący zespół objawów związanych z postępującym pogorszeniem funkcji poznawczych, takich jak pamięć, myślenie, orientacja, rozumienie, kalkulacja, zdolność uczenia się, język i ocena. Objawy te są na tyle poważne, że zakłócają codzienne życie i aktywność osoby dotkniętej tym schorzeniem. Demencja jest wynikiem uszkodzenia mózgu, które może być spowodowane przez różne choroby i stany, takie jak choroba Alzheimera, choroba Parkinsona, udary, urazy mózgu, infekcje oraz inne zaburzenia neurodegeneracyjne.

dysfagia - zaburzenie połykania, które może obejmować trudności z przełykaniem pokarmów stałych, płynów, a także śliny, spowodowane problemami neurologicznymi, mięśniowymi lub strukturalnymi w obrębie układu pokarmowego.

dysfonia - zaburzenie głosu charakteryzujące się zmianami w jego jakości, wysokości, głośności lub wysiłkiem włożonym w mówienie. Może objawiać się chrypką, szorstkością, zmęczeniem głosu, drżeniem, a także bólem podczas mówienia. Przyczyny dysfonii mogą być różnorodne, obejmując czynniki organiczne (np. guzki głosowe, polipy, zapalenie krtani), neurologiczne (np. porażenie strun głosowych), psychogenne (np. stres, lęk), oraz funkcjonalne (np. niewłaściwe używanie głosu).

dysgrafia - zaburzenie w umiejętności pisania, charakteryzujące się trudnościami z kształtowaniem liter, ortografią i składnią, często wynikające z problemów neurologicznych lub psychicznych.

dyskalkulia - specyficzne zaburzenie zdolności matematycznych, które utrudnia naukę i wykonywanie operacji matematycznych, takich jak liczenie, posługiwanie się liczbami, rozumienie pojęć matematycznych i wykonywanie prostych działań arytmetycznych. Osoby z dyskalkulią mogą mieć trudności z rozumieniem i zapamiętywaniem faktów liczbowych, orientacją przestrzenną, oceną czasu, a także z bardziej złożonymi umiejętnościami matematycznymi, jak rozwiązywanie równań. Dyskalkulia jest niezależna od ogólnej inteligencji i zdolności poznawczych, a jej przyczyny mogą być związane z funkcjonowaniem mózgu. Diagnostyka i terapia dyskalkulii często obejmują pracę z pedagogiem specjalnym lub terapeutą.

dyslalia - wada wymowy polegającą na nieprawidłowej artykulacji dźwięków mowy. Charakteryzuje się trudnościami w wymawianiu niektórych głosek, co może wynikać z różnych przyczyn, takich jak anomalie anatomiczne narządów mowy, zaburzenia słuchu, opóźnienia w rozwoju mowy, czy czynniki środowiskowe i psychologiczne. Dyslalia może dotyczyć zarówno dzieci, jak i dorosłych.

dysleksja - specyficzne zaburzenie rozwojowe o podłożu neurobiologicznym, które wpływa na umiejętność czytania i pisania, mimo że inteligencja i inne umiejętności poznawcze osoby są na normalnym poziomie. Osoby z dysleksją mogą mieć trudności z rozpoznawaniem słów, dekodowaniem (przekładaniem liter na dźwięki), literowaniem, a także z rozumieniem tekstu. Dysleksja może się objawiać jako wolne tempo czytania, częste błędy przy pisaniu oraz problemy z pamięcią krótkotrwałą i przetwarzaniem fonologicznym (dźwięków mowy).

dyspragmatyzm - zaburzenie pragmatyki językowej, czyli zdolności używania języka w sposób adekwatny do kontekstu społecznego i sytuacyjnego. Osoby z dyspragmatyzmem mają trudności z rozumieniem i stosowaniem zasad komunikacji społecznej, co może obejmować problemy z interpretowaniem kontekstu rozmowy, rozumieniem niewerbalnych sygnałów (takich jak mimika, gesty), utrzymywaniem odpowiedniego kontaktu wzrokowego, prowadzeniem rozmowy, przestrzeganiem zasad grzecznościowych oraz dostosowywaniem języka do sytuacji i rozmówcy.

dystonia - zaburzenie ruchowe charakteryzujące się mimowolnymi skurczami mięśni, prowadzącymi do skręcania i powtarzających się ruchów lub nieprawidłowych postaw.

dyzartria - zaburzenie mowy spowodowane uszkodzeniami lub dysfunkcjami układu nerwowego, które wpływają na mięśnie odpowiedzialne za produkcję mowy. Osoby z dyzartrią mają trudności z artykulacją, co prowadzi do mowy niewyraźnej, powolnej, słabo modulowanej i często monotonicznej. Dyzartria może być wynikiem różnych stanów chorobowych, takich jak udar, choroba Parkinsona, stwardnienie rozsiane, dystrofia mięśniowa, uszkodzenia mózgu lub choroby neurologiczne.

dysnozja - zaburzenie zdolności rozpoznawania i interpretowania bodźców sensorycznych, mogące dotyczyć zmysłów takich jak wzrok, słuch, dotyk, smak i węch, często spowodowane uszkodzeniami mózgu.

echolalia - zaburzenie mowy charakteryzujące się automatycznym powtarzaniem słów lub zdań wypowiedzianych przez innych. Może występować zarówno u dzieci, jak i dorosłych, często będąc objawem różnych zaburzeń neurologicznych i psychiatrycznych, takich jak autyzm, zespół Tourette'a, schizofrenia, czy uszkodzenia mózgu. Echolalia może mieć formę natychmiastową (gdzie powtarzanie następuje bezpośrednio po usłyszeniu słów) lub opóźnioną (gdzie powtarzanie występuje po pewnym czasie). Jest to często postrzegane jako sposób radzenia sobie z trudnościami w komunikacji lub zrozumieniu mowy.

echopraksja - mimowolne naśladowanie ruchów innej osoby, często występujące w zaburzeniach neurologicznych lub psychiatrycznych, takich jak zespół Tourette'a, schizofrenia czy autyzm.

EEG (Elektroencefalografia) - technika badania czynności bioelektrycznej mózgu za pomocą elektrod umieszczonych na powierzchni skóry głowy. EEG rejestruje fale mózgowe, co pozwala na diagnozowanie i monitorowanie różnych zaburzeń neurologicznych, takich jak epilepsja, zaburzenia snu, oraz ocena funkcji mózgu w stanach śpiączki.

fluencja - płynność mowy, czyli zdolność do mówienia w sposób ciągły, bez przerywania i zacinania się, z odpowiednią prędkością, rytmem i intonacją. Fluencja obejmuje zarówno aspekty językowe, jak i artykulacyjne mowy.

fonem - najmniejsza jednostka dźwiękowa w systemie fonologicznym danego języka, która może zmieniać znaczenie słów, np. różnica między "kot" a "kod" w języku polskim wynika z wymiany fonemu /t/ na /d/.

funkcje poznawcze - zespół procesów umysłowych, takich jak pamięć, uwaga, myślenie, rozwiązywanie problemów, rozumienie języka, percepcja i planowanie, które umożliwiają człowiekowi odbieranie, przetwarzanie, przechowywanie i wykorzystywanie informacji.

funkcjonalny rezonans magnetyczny (fMRI) - zaawansowana technika neuroobrazowania, która mierzy zmiany aktywności mózgu poprzez detekcję zmian poziomu tlenu we krwi. fMRI wykorzystuje zasadę, że aktywne obszary mózgu zużywają więcej tlenu, co powoduje zmiany w lokalnym poziomie utlenowanej i deoksygenowanej hemoglobiny. Te zmiany są wykrywane przez fMRI jako różnice w sygnale magnetycznym, pozwalając na tworzenie dynamicznych map aktywności mózgu podczas wykonywania różnych zadań poznawczych, motorycznych lub emocjonalnych. fMRI jest szeroko stosowany w badaniach naukowych i klinicznych do badania funkcji mózgu, planowania operacji neurochirurgicznych oraz diagnostyki zaburzeń neurologicznych i psychiatrycznych.

gnozja - zdolność rozpoznawania i interpretowania bodźców zmysłowych, takich jak przedmioty, osoby, dźwięki, kształty i zapachy.

hemianopsja - zaburzenie widzenia polegające na ubytku w polu widzenia jednej połowy obu oczu. Może być wynikiem uszkodzenia mózgu, najczęściej po udarze mózgu, urazie lub guzie mózgu, dotykającego drogi wzrokowe.

kalkulia - zdolność do wykonywania operacji matematycznych, w tym rozumienia pojęć liczbowych, wykonywania obliczeń i rozwiązywania problemów matematycznych.

komunikacja alternatywna - sposoby porozumiewania się używane przez osoby niemogące posługiwać się mową werbalną, obejmujące techniki takie jak znaki graficzne, gesty, technologie wspomagające (np. tablice komunikacyjne, urządzenia generujące mowę, programy komputerowe).

komunikacja multimodalna - wykorzystywanie różnych kanałów komunikacyjnych (np. słuchowych, wzrokowych, dotykowych) do przekazywania informacji.

lateralizacja - proces specjalizacji półkul mózgowych w wykonywaniu określonych funkcji, np. w większości ludzi lewa półkula odpowiada za przetwarzanie języka, a prawa za przetwarzanie bodźców przestrzennych; termin ten może także odnosić się do dominacji jednej strony ciała nad drugą, np. praworęczność lub leworęczność.

logopedia: Dziedzina nauki i praktyki zajmująca się diagnozowaniem i terapią zaburzeń mowy, języka, głosu oraz komunikacji. Logopedzi pracują z osobami w różnym wieku, pomagając im poprawić umiejętności komunikacyjne poprzez specjalistyczne ćwiczenia i techniki terapeutyczne.

MEG (Magnetoencefalografia) - technika neuroobrazowania mierząca pole magnetyczne generowane przez aktywność neuronów w mózgu. MEG umożliwia precyzyjną lokalizację źródeł aktywności neuronalnej w czasie rzeczywistym, co jest użyteczne w badaniach funkcji mózgowych, diagnostyce padaczki oraz planowaniu zabiegów neurochirurgicznych.

metody obrazowania mózgu - techniki diagnostyczne umożliwiające wizualizację struktury i funkcji mózgu, w tym rezonans magnetyczny (MRI), tomografia komputerowa (CT), pozytonowa tomografia emisyjna (PET) i funkcjonalny rezonans magnetyczny (fMRI).

modalność - kanał sensoryczny wykorzystywany do odbioru i przetwarzania informacji, np. wzrokowa, słuchowa, dotykowa, smakowa, węchowa; w kontekście językoznawczym, modalność odnosi się do sposobu przekazywania informacji, np. mowa, pisanie, gesty.

mowa żargonowa - rodzaj zaburzenia mowy, w którym pacjent posługuje się nieadekwatnymi, zniekształconymi lub wymyślonymi słowami, często niezrozumiałymi dla słuchacza. Może występować w przypadkach afazji i innych zaburzeń neurologicznych, gdzie mowa staje się chaotyczna i trudna do zrozumienia.

mutyzm - brak zdolności do mówienia, który nie jest spowodowany uszkodzeniem narządów mowy. Może występować jako objaw różnych zaburzeń psychicznych, neurologicznych lub emocjonalnych. W zależności od przyczyn mutyzm może być całkowity (osoba nie mówi w ogóle) lub wybiórczy (osoba mówi tylko w określonych sytuacjach lub z wybranymi osobami).

neologizm - nowo utworzony wyraz lub wyrażenie, które nie jest jeszcze powszechnie przyjęte w języku.

neurologopeda - specjalista zajmujący się diagnozowaniem i terapią zaburzeń mowy, języka i komunikacji wynikających z uszkodzeń układu nerwowego. Neurologopeda łączy wiedzę z zakresu logopedii i neurologii, aby pomagać pacjentom z różnorodnymi zaburzeniami neurologicznymi, takimi jak afazja, dysartria, dysprazja, dysfagia, oraz inne problemy związane z mową i językiem, które mogą wynikać z udarów, urazów mózgu, chorób neurodegeneracyjnych (np. choroba Alzheimera, Parkinsona) oraz wrodzonych wad rozwojowych.

neuroplastyczność - zdolność mózgu do zmiany i adaptacji w odpowiedzi na doświadczenia, uczenie się lub uszkodzenia. Obejmuje procesy takie jak tworzenie nowych połączeń między neuronami, wzmacnianie istniejących połączeń, a także reorganizację struktur neuronalnych. Neuroplastyczność odgrywa kluczową rolę w procesach uczenia się, pamięci oraz w regeneracji funkcji mózgu po urazach.

neglekt - zaburzenie neurologiczne polegające na braku świadomości lub ignorowaniu jednej strony przestrzeni ciała lub otoczenia, zazwyczaj występujące po uszkodzeniach prawej półkuli mózgu, skutkujące nieświadomym pomijaniem bodźców z lewej strony.

neuropsycholog - psycholog specjalizujący się w badaniu i leczeniu zaburzeń funkcji poznawczych i behawioralnych związanych z uszkodzeniami lub dysfunkcjami mózgu. Neuropsycholog ocenia, diagnozuje i tworzy plany leczenia dla pacjentów z problemami związanymi z pamięcią, uwagą, percepcją, myśleniem, emocjami i zachowaniem, które mogą wynikać z różnych stanów neurologicznych, takich jak urazy mózgu, udary, choroby neurodegeneracyjne, guzy mózgu, padaczka, i inne zaburzenia neurologiczne. Neuropsychologowie wykorzystują różne techniki oceny, w tym testy neuropsychologiczne, aby zrozumieć, jak uszkodzenia mózgu wpływają na funkcjonowanie psychiczne i codzienne życie pacjenta.

oligofazja - termin medyczny odnoszący się do znacznego ograniczenia ilości i różnorodności słów używanych przez daną osobę w mowie spontanicznej. Jest to rodzaj zaburzenia mowy, który często występuje w związku z upośledzeniem umysłowym lub poważnymi zaburzeniami neurologicznymi. Osoby z oligofazją mogą mieć trudności w wyrażaniu swoich myśli, ograniczoną zdolność do prowadzenia rozmowy, a ich zasób słownictwa jest ubogi. Terapia oligofazji wymaga zazwyczaj długotrwałej pracy z logopedą oraz wsparcia specjalistów z zakresu neurologii i psychologii.

ologofazja (znana także jako alogia) - zaburzenie mowy charakteryzujące się zubożeniem treści i ilości wypowiedzi. Osoby z ologofazją mówią mało, a ich wypowiedzi są często lakoniczne, skąpe i ubogie w informacje. Mogą mieć trudności z formułowaniem myśli i komunikowaniem się werbalnie. Ologofazja jest często obserwowana w kontekście pewnych zaburzeń psychicznych, takich jak schizofrenia, depresja czy inne choroby psychotyczne, a także może być wynikiem uszkodzeń mózgu.

ORM (Opóźniony Rozwój Mowy) - zaburzenie charakteryzujące się wolniejszym tempem rozwoju umiejętności językowych u dzieci w porównaniu do norm wiekowych. Dzieci z ORM mogą mieć trudności z artykulacją, budowaniem zdań, rozumieniem mowy innych, a także z komunikacją werbalną i niewerbalną.

okolica Wernickego - obszar mózgu w korze skroniowej, odpowiedzialny za rozumienie mowy. Uszkodzenie tej okolicy prowadzi do afazji Wernickego, charakteryzującej się trudnościami w rozumieniu mowy i tworzeniem zdezorganizowanych wypowiedzi.

ośrodek Broki - obszar mózgu w korze czołowej, odpowiedzialny za produkcję mowy. Uszkodzenie tego ośrodka prowadzi do afazji Broki, charakteryzującej się trudnościami w mówieniu.

palilalia - patologiczne powtarzanie własnych słów lub fraz, często obserwowane u osób z zaburzeniami neurologicznymi, takimi jak zespół Tourette'a czy choroba Parkinsona.

parafazja - zaburzenie mowy, które polega na niezamierzonym zastępowaniu słów lub dźwięków innymi, a także tworzenie neologizmów podczas mówienia, przy zachowanej zdolności płynnej mowy. Parafazja jest często objawem afazji (szczególnie afazji Wernickego).

perseweracje - zjawisko psychologiczne i neurologiczne, polegające na powtarzaniu tych samych słów, zdań, myśli lub działań, mimo że przestały być adekwatne do kontekstu. W kontekście mowy, osoba może wielokrotnie powtarzać to samo słowo lub frazę. W kontekście działań, może powtarzać te same ruchy lub czynności, nawet jeśli nie mają już one sensu. Perseweracje często występują w wyniku uszkodzenia mózgu, szczególnie w obszarach związanych z kontrolą poznawczą i hamowaniem odpowiedzi, takich jak płat czołowy. Mogą również być objawem różnych schorzeń neurologicznych i psychiatrycznych, takich jak afazja, autyzm, choroba Alzheimera, schizofrenia, czy zaburzenia obsesyjno-kompulsywne.

peryfraza (także peryfrazja) - figura retoryczna polegająca na zastąpieniu jednego wyrazu lub krótkiego wyrażenia opisem, który w sposób bardziej rozbudowany i obrazowy wyraża tę samą treść.

pozytonowa tomografia emisyjna (PET) - technika obrazowania medycznego, która pozwala na obserwację procesów metabolicznych w organizmie. Polega na podaniu pacjentowi substancji znakowanej izotopem promieniotwórczym (najczęściej glukozy), która emituje pozytony. Kiedy pozytony spotykają się z elektronami w ciele, dochodzi do anihilacji, emitując promieniowanie gamma. Detektory PET rejestrują te promieniowania, tworząc obrazy pokazujące aktywność metaboliczną tkanek i narządów. PET jest używany głównie w onkologii, neurologii i kardiologii do diagnozowania nowotworów, chorób neurologicznych (np. choroba Alzheimera) oraz oceny ukrwienia serca.

praksja - zdolność do planowania i wykonywania skoordynowanych, celowych ruchów, które są niezbędne do realizacji złożonych czynności i zadań. Obejmuje ona zarówno przygotowanie mentalne, jak i fizyczne, do wykonania sekwencji ruchów.

prozodia - odnosi się do suprasegmentalnych cech mowy, takich jak intonacja, akcent, rytm i tempo, które wpływają na sposób, w jaki mowa jest postrzegana i rozumiana. Prozodia pozwala na wyrażenie emocji, intencji oraz struktury gramatycznej wypowiedzi, dzięki czemu mowa jest bardziej zrozumiała i komunikatywna.

prozopagnozja - zaburzenie neurologiczne charakteryzujące się trudnościami lub niemożnością rozpoznawania twarzy, podczas gdy inne funkcje wzrokowe pozostają nienaruszone. Prozopagnozja może być wrodzona (prospagnozja rozwojowa) lub nabyta w wyniku uszkodzenia mózgu, najczęściej w obszarze skroniowo-potylicznym.

rehabilitacja neurologiczna - specjalistyczny proces terapeutyczny mający na celu poprawę funkcjonowania osób z zaburzeniami układu nerwowego, wynikającymi z chorób, urazów lub udarów mózgu. Celem rehabilitacji neurologicznej jest maksymalizacja zdolności pacjentów do samodzielnego życia oraz poprawa jakości ich życia. Obejmuje ona:

1. Fizjoterapię - ćwiczenia mające na celu poprawę siły mięśniowej, koordynacji, równowagi i mobilności.
2. Terapię zajęciową - trening umiejętności potrzebnych do codziennych czynności, takich jak ubieranie się, jedzenie czy pisanie.
3. Logopedię - terapia mająca na celu poprawę zdolności mowy, języka, połykania i komunikacji.
4. Terapia psychologiczna i neuropsychologiczna - pomoc w radzeniu sobie z emocjonalnymi i poznawczymi skutkami zaburzeń neurologicznych.
5. Leczenie farmakologiczne - stosowanie leków wspomagających proces rehabilitacji oraz kontrolujących objawy neurologiczne.
6. Terapie specjalistyczne - takie jak terapia wodna, terapia muzyczna, czy elektrostymulacja.

rezonans magnetyczny (MRI) - technika obrazowania medycznego wykorzystująca silne pole magnetyczne i fale radiowe do tworzenia szczegółowych obrazów struktur wewnętrznych ciała, w tym mózgu i rdzenia kręgowego. MRI jest szczególnie przydatne w diagnozowaniu guzów, udarów, uszkodzeń tkanek miękkich oraz chorób neurologicznych i ortopedycznych.

słuch fonematyczny - zdolność do rozróżniania i rozpoznawania dźwięków mowy, czyli fonemów, które są najmniejszymi jednostkami dźwiękowymi różnicującymi znaczenie słów w danym języku. Jest kluczowy dla prawidłowego rozwoju mowy, czytania i pisania, ponieważ umożliwia identyfikację i manipulację dźwiękami w słowach.

Osoby z dobrze rozwiniętym słuchem fonematycznym mogą:

• Rozróżniać podobne dźwięki, na przykład "b" i "p" w języku polskim.
• Wykrywać różnice między słowami, które różnią się tylko jednym fonemem, na przykład "kot" i "kod".
• Prawidłowo segmentować mowę na poszczególne fonemy.

Zaburzenia słuchu fonematycznego mogą prowadzić do trudności w nauce mowy i języka, a także w czytaniu i pisaniu, co jest często obserwowane u dzieci z dysleksją. Rozwój słuchu fonematycznego jest więc kluczowy w edukacji językowej i terapii logopedycznej.

terapia neurologopedyczna - specjalistyczna forma terapii logopedycznej skierowana na leczenie zaburzeń komunikacji wynikających z uszkodzeń neurologicznych, takich jak afazja, dysartria, czy inne zaburzenia mowy i języka.

terapia mowy - proces terapeutyczny mający na celu poprawę umiejętności komunikacyjnych, w tym artykulacji, fluencji, głosu oraz zdolności językowych, często stosowany w przypadku dzieci i dorosłych z różnymi zaburzeniami mowy i języka.

testy neuropsychologiczne - narzędzia diagnostyczne stosowane do oceny funkcji poznawczych, emocjonalnych i behawioralnych osoby. Testy te pomagają w diagnozowaniu zaburzeń neurologicznych, psychiatrycznych oraz w ocenie skutków uszkodzeń mózgu. Przykłady testów neuropsychologicznych obejmują testy pamięci, uwagi, funkcji wykonawczych, językowych i percepcyjnych.

tomografia komputerowa (CT) - technika obrazowania medycznego wykorzystująca promieniowanie rentgenowskie do tworzenia szczegółowych przekrojowych obrazów ciała. CT jest szczególnie użyteczna w diagnozowaniu urazów, krwotoków, guzów, chorób płuc, oraz ocenie struktur kostnych.

udar mózgu - nagłe zaburzenie krążenia mózgowego, które prowadzi do uszkodzenia tkanki mózgowej z powodu niedostatecznego zaopatrzenia w tlen i substancje odżywcze. Udar może być spowodowany zablokowaniem naczynia krwionośnego (udar niedokrwienny) lub jego pęknięciem (udar krwotoczny). Objawy udaru mogą obejmować nagłe osłabienie lub paraliż jednej strony ciała, problemy z mową, trudności w zrozumieniu mowy, zaburzenia widzenia, zawroty głowy i silne bóle głowy. Udar mózgu wymaga natychmiastowej interwencji medycznej, ponieważ szybka pomoc może ograniczyć rozmiar uszkodzeń mózgu i poprawić rokowania pacjenta.

zaburzenie mowy - ogólne określenie na wszelkie trudności i dysfunkcje związane z produkcją, artykulacją, płynnością lub rozumieniem mowy.

zespół zamknięcia - stan neurologiczny, w którym pacjent jest świadomy i przytomny, ale niezdolny do wykonywania ruchów mięśni szkieletowych z wyjątkiem ruchów oczu, zazwyczaj spowodowany uszkodzeniem pnia mózgu.

Bibliografia